Eskişehir Manda Yetiştiriciliğinin Neresinde

İçinde bulunduğumuz koşullar ve pandemi süreci , tarım ve hayvancılığın , üretimin daha önemli hale gelmesine neden oldu. Üretimlerinde yapılırken katma değerli sağlayan ürünlerin önemi bir kat daha arttı. Manda denince aklımıza hemen İtalya’nın dünyaca ünlü peynirleri mozzarella , ricotto , manda kaymağı ve oldukça faydalı olan manda sütü geliyor. Dünyada manda yetiştiriciliğinde ilk sıralarda yer almasa da İtalya siyah altın olarak adlandırdığı manda sütüyle yarattığı katma değerli ürünler sayesinde ülke ekonomisine yaklaşık 1 Milyar doların üzerinde bir katkı sağlıyor. Avrupa ülkelerinde manda yetiştiriciliği yok denecek kadar az , İtalya’ya da mandaların haçlı seferleri  sırasında oldukça dayanıklı hayvanlar olduğu için Anadolu’dan götürüldüğü biliniyor. Anadolu’dan ve bizim topraklarımızdan götürülen mandalar yetiştirilmiş , çoğaltılmış ve ürünleri katma değerli ürünler haline getirilerek  tüm dünyaya dağıtılmaya başlanmış. Dünyada toplam 180 milyona yakın manda bulunuyor ve manda yetiştiriciliğinde ilk üç ülke 113 milyon ile Hindistan , 32 milyon ile Pakistan , 24 milyon ile Çin olarak sıralanıyor , Türkiye bu sıralamada 11.sırada yer alıyor. Dünyada manda sütü üretimi toplam süt üretimi içerisinde %12-%13 seviyelerinde yer alıyor Türkiye’de henüz bu oran %0.3 , %0.5 seviyelerinde. Manda dayanıklı ve güçlü bir hayvan , doğal beslenir ve doğal ürün verir , nemli ve çamurlu ortamları sever , yaklaşık ömrü 25-30 yıl sürebilir , manda sütü ve sütten yapılan katma değerli ürünlerin yanında , derisinden , etinden , boynuz ve tırnaklarından da faydalanılabiliyor. Hepimizin çok sevdiği ve tükettiği kaymak sadece manda sütünden yapılıyor , inek sütünden yapılanın ise kaymak değil krema olduğu belirtiliyor.

Ülkemize baktığımızda 1980’li yıllara kadar 1 milyon üzerinde olan manda sayısının , 2000’li yıllara gelindiğinde 85 binlere kadar düştüğünü , tüm dünyada manda sayısı ve manda yetiştiriciliği artarken ülkemizde tam tersi bir hareket gerçekleştiğini görüyoruz. Burada en büyük sebep köylerden şehire olan göçler , genç nüfusun hayvancılıkla uğraşmak istememesi , ekonomik sebepler , süt inekçiliğinin desteklenmesi , sulak alanların azalması gibi sebepler olarak karşımıza çıkıyor. 2010 yılından itibaren Tarım ve Orman Bakanlığının teşvik ve destekleri ile birlikte başlayan çalışmalar sonucu TÜİK tarafından yayınlanan Haziran 2020 raporunda ülkemizdeki manda sayısının 189 bin seviyelerine gelmiş durumda.  Türkiye’de manda yetiştiriciliğinin özellikle Orta Karadeniz bölgesinde yoğunlaştığını görüyoruz. Samsun manda yetiştiriciliğinde 25 binlere varan manda sayısı ve manda sütü üretimi ile birinci sırada yer alıyor. Tarım ve Orman Bakanlığı , Tagem , Bebka , Genç Çiftçiler Projeleri ile verilen destek ve teşviklerle Karadeniz Bölgesi , Trakya Bölgesi , Marmara Bölgesi , Doğu ve Güneydoğu Anadolu da ciddi bir manda artışı sağlanmış durumda. 2011 yılında başlatılan ‘Halk Elinde Anadolu Mandası Islahı Projesi ‘ ile 2010 yılında 85 bin olan manda sayısı 2020 yılında 188 bine çıkmış , verilen teşvik ve desteklemelerle ciddi bir manda yetiştiriciliği hamlesi başlatılmıştır . Yapılan proje ile ilgili kısa örnekler verecek olursak ; Muş’ta devlet desteği ile kurulan işletmede yaklaşık 7 Binin üzerinde Damızlık manda bulunuyor , Giresun’da Halk elinde manda ıslahı projesi ile verilen nakdi desteklerle manda sayısı 5 bine çıkmış durumda , Diyarbakır’da yine aynı projeyle  manda sayısı 2500 adette , Bitlis’te aynı projeyle 11 bin manda sayısına ulaşılmış ve ekonomiye kattığı değer 20 milyon civarında , Kütahya 4 bine yakın manda mevcudu bulunuyor , Düzce’de proje ile 3500 manda sayısına ulaşılmış , Manisa Akhisar da 450 manda ile ciddi bir atılım yapmış , Hakkari Yüksekova ilçesinde 600 manda ile projelerden destekler almış durumda. Bursa’da Bebka desteğiyle Eko Agro Turizm Manda evi projesi yapılmaya başlandı. İstanbul Silivri de yapılan projeler var , Bolu , Manda Kaymağını Türk Patent ve Marka kurumundan tescil ettirerek coğrafi işaret aldı. Manda yetiştiriciliğinin ardından manda sütünün işlenmesi ve değerlendirilmesiyle ilgili Samsun’da Giresun’da ciddi projeler yapıldı ,İzmir Büyükşehir Belediyesi manda yetiştiriciliğini geliştirmek için seferberlik başlattı , hedefleri İzmir mozzarellasını üretmek ve 2021 yılında İzmir’de yapılacak Terra Madre Fuarına manda ürünlerini yetiştirmek. Kocaeli Kandıra da yapılan proje ile mozzarella , ricotto , burrata , mascarpone gibi peynir çeşitlerinin üretimleri ve Türkiye’de satışları başlamış durumda. Ülke genelinde Hakkari’den  Tekirdağ’a , Samsun’dan Bitlis’e kadar pek çok ilde manda üzerine desteklemeler ve projeler yapılıyor.

Eskişehir manda yetiştiriciliğinde nerede diye bakalım. Eskişehir kırsalında manda yetiştiriciliği çok fazla rağbet görmüyor , üreticiler tam olarak bilgi sahibi değil. Manda yetiştiriciliğinin önemli bir bölümü İnönü ilçesinde İnönü Belediyesinin desteği ile yapılıyor , Eskişehir’de manda denince İnönü ilçesi aklımıza geliyor. Küçük bir kısım manda yetiştiriciliği de Eskişehir Büyükşehir Belediyesinin desteği ile Alpu ilçesinin Bozan Mahallesinde yapılıyor, yine önümüzde ki dönemde farklı bölgelere manda destekleri yapılacağını biliyoruz.  Eskişehir İl Tarım ve Orman Müdürlüğünün desteğiyle tüm Türkiye’de yapılan Halk Elinde Manda Islah Projesine Eskişehir’in de dahil olabilmesi için 2019 yılında yapılan panel ve çalışmalar var ve hemen ardından Eskişehir İli Manda Yetiştiriciliği Birliğinin kuruluşu gerçekleştirildi . Eskişehir’de bulunan manda sayısının 500 civarı olduğu belirtiliyor ve Türkiye geneline bakıldığında Karadeniz bölgesinde bir ilçede bulunan manda sayısından az durumda. Porsuk çayının geçtiği bölgelerde ve tüm ilçelerde manda yetiştiriciliğinin geliştirilmesi , yaygınlaştırılması gerekiyor. Özellikle bir önceki İl Tarım ve Orman Müdür Dr Emine Sever in başlattığı çalışmalar ve yeni göreve başlayan İl Tarım ve Orman Müdürü Ender Muhammed Gümüş tarafından Kütahya’da manda yetiştiriciliği üzerine yapılan başarılı çalışmalar ve projelerin Eskişehir ve ilçelerinde devam ettirilmesini bekliyoruz.

Tarım ve hayvancılıkta Eskişehir’in ciddi bir potansiyeli var bu potansiyelin ortaya çıkarılması gerekiyor. Büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık üzerine yapılan ciddi yatırımlar da var , bu yatırımlara manda yetiştiriciliğinin ve manda ürünlerine yapılacak yatırımlarında eklenmesi gerekiyor. Eskişehir’in Tarım ve Orman Bakanlığının verdiği desteklerden , AB hibe ve teşviklerinden de daha fazla pay alması gerekiyor. Eskişehir’de manda yetiştiriciliğinin geliştirilmesi demek şehir ekonomisine ciddi bir katkı da demek.